“TÜKENMİŞLİK SENDROMU” NEDİR?

DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ TARAFINDAN MESLEKİ DEFORMASYON OLARAK TANIMLANAN
“TÜKENMİŞLİK SENDROMU” NEDİR? TEDAVİSİ VE BAŞA ÇIKMA YOLLARI NELERDİR?

PROF. DR. ÖMER OĞUZTÜRK

KARABÜK ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ PSİKİYATRİ ANABİLİM DALI ÖĞRETİM ÜYESİ

GİRİŞ

Çalışma hayatını olumsuz yönde etkileyen durumlardan birisi olan “tükenmişlik sendromu” hem bireyler hem de örgütler üzerinde birçok olumsuz etkiye sahip olan bir olgudur. Günümüzde yaygın olarak rastlanan bu sendromu “başarısızlık durumunda, yıpranma, enerji ve gücün azalması veya tatmin edilmeyen istekler sonucunda bireyin iç kaynaklarında meydana gelen tükenme durumu” olarak tanımlamak mümkündür. Günümüz yaşam koşullarının gitgide daha stresli hale gelmesiyle tükenmişlik hissi sıklıkla gündeme gelmekte ve duyulmaktadır. Kalabalık şehirlerdeki yaşam koşullarının yoğunluğu, trafiğin karmaşası, uzun mesai saatleri ve benzeri faktörler hepsinin bir araya gelmesiyle bireylerin hem fiziksel hem de duygusal olarak daha çabuk ve daha hızlı yorulmalara zemin hazırlamış olduğu bir gerçektir.

Tanı itibariyle tükenmişlik kişilerin zor anlarda baş edebilmeleri için kullandıkları içsel kaynakların yeterli gelmemesi sonucu ortaya çıkan hissiyat olarak ifade edilmesinde bir sakınca yoktur. Çoğunlukla, kişiler yapabileceklerinden daha fazlasını yapmaya çalıştıklarını da ortaya çıkan bir olgudur. Tükenmişlik sendromu ise tükenmişlik hissinin belirli bir dönem boyunca devam etmesi, var olan kaynakların bireyin ihtiyacını karşılayamaz hale gelmesi sorununun ortaya çıkmasıdır. Tükenmişlik sendromu hem fiziksel hem de ruhsal belirtilerle kendini gösterebilmektedir. En belirgin semptomlar tahammülsüzlük çabuk sinirlenme ve bitkinliktir.

Geçtiğimiz yıl başlarında tüm dünyayı etkisi altına alan pandemi, ortaya çıkışıyla birlikte bilinmezliklerle belirsizlikleri de beraberinde getirdi. İnsan sağlığını ve yaşamını tehlikeye atan bir hastalık olması nedeniyle pek çok kişinin tehdit altında güvensiz ve çaresiz

hissetmesine sebep olurken pandemi den korunma yollarını ve fiziksel sağlığı korumanın önemini anlatmaya çalıştığımız bu süreçte ruh sağlığımız yüzeyinde stres, kaygı, korku, çaresizlik gibi etkilere yol açtığı bilinmektedir. Tehdit yaratan bu virüs sebebiyle sosyal mesafe kavramının hayatımıza hızlı bir giriş yaptığı ve iş ve aile yaşantımızda önemli değişiklikler meydana getirdiği bilinmektedir. Bu süreçte çoğu kişi evden çalışmaya başlarken belirli meslek grupları yüz yüze çalışmaya devam etmiştir. Bu radikal değişikliklere uyum sağlama ve anlamlandırma çabaları tükenmişlik hissinin zaman zaman kaçınılmaz bir durum haline geldiği bir ortam oluşturmuş ve tükenmişlik vakaları olağanüstü artışlar göstermiştir.

Tükenmişlik sendromunda belirtiler kişiden kişiye farklı olmakla birlikte ortak özellikler “motivasyon kaybı, başarısızlık hissi, yorgunluk, çabuk sinirlenme, tahammülsüzlük, sabırsızlık, keyifsizlik, karamsarlık ve huzursuzluk” olarak sıralanabilir. Hem fiziksel hem de ruhsal etkileri olan tükenmişlik hisse yapılan çalışmalarda görüldüğü üzere bekar, çalışan bireylerde bir göl evli ve çocuklu bireylere göre, daha yüksek düzeyde tükenmişlik ve rastlanmıştır. Cinsiyet konusunda tükenmişlik hissinin görülmesi açısından bir fark saptanamamıştır ancak kişilik ve beklentilerle ilgili farklılıkların tükenmişlik ile yakından ilişkili olabileceği sonucuyla varılmıştır. Kişilerin çalıştıkları kurumu mesleki ve kişisel yeterlilikleriyle tatmin edemiyor olması, kurumun kişilerden beklentilerinin onların yapabileceklerinden fazlası olması kişilerde daha fazla tükenmişlik duygusuna neden olmaktadır.

Tükenmişlik sendromu insanlık tarihinin her çağında ve tüm kültürlerde var olduğu bilinen bir gerçektir. Bilimsel olarak ilk kez 1974 yılında alman asıllı Amerikalı psikiyatrist ve bilim insanı Herbert J. Freudenberger tarafından ortaya atılmış ve kullanılmıştır. Ancak tükenmişlik sendromu, içeriği günümüze kadar değişen dönüşen ve yenilenen, sınırları henüz net bir şekilde tanımlanmamış bir kavramdır. Maslach ve Jackson (1986) tükenmişliği duygusal tükenmişlik, duyarsızlaşma ve kişisel başarıda düşmeden oluşan 3 bileşenli bir psikolojik sendrom şeklinde tanımlamıştır. Tükenmişlik öncelikle bireyin duygusal kaynakların tükenmesiyle ortaya çıkmaktadır. Kişinin duygusal anlamda tükenmesi ile sonuçlanan bu süreç bir sonraki aşamada bireyin çevresindeki insanlarla olan ilişkilerini sınırlandırarak psikolojik olarak insanlardan uzaklaştırır. Bu şekilde duyarsızlaşma boyutu kendisini gösterir. Böylece birey iş ve insan ilişkileri konusunda bir yetersizlik duygusu içerisin girmektedir. Kısacası işini yapmada ve müşterilerine hizmet etmede kendisini yetersiz görmeye başlamaktadır.

Tükenmişlik sendromu bireyin normal şartlarda kariyerinden, arkadaşlarından veya ailesinden aldığı keyfi ve başarı duygusunu azaltan ve bireyin kimliğini kaybedeceğine inanmasına yol açan fiziksel tükenme durumlarıdır. Profesyonel hayatta veya ev işlerinde uzun saatler boyunca

çalışmak, hasta bir aile üyesine bakarak ya da politika, güvenlik ve ekonomik haberler ile ilgili baskı hissetmek gibi stresli durumlara sürekli maruz kalmak tükenmişlik sendromuna yol açabilir.

Tükenmişlik sendromu tıbbi olarak kabul gören bir tanıdır. Psikolog Herbert J. Freudenberger tarafından ortaya atılan tükenmişlik sendromu kavramı, bireylerde ağır fiziksel, zihinsel ve duygusal yorgunluğa yol açan şiddetli bir stres durumu olarak tanımlanır. Tükenmişlik sendromu sıradan yorgunluktan çok daha ağır ve kötü bir ruhsal durumdur. Bu sendrom bireylerin stresle başa çıkabilmelerini engellediği gibi günlük sorumluluklarını da yerine getirmelerini zorlaştırır. Tükenmişlik sendromu yaşayan bireyler genellikle çevrelerine sağlayabilecekleri ya da verebilecekleri bir şeyleri kalmadığını hissederler ve hatta sabahları yataktan kalkmakta bile zorlanırlar. Hayata karşı olumsuz bir bakış açısı benimseyebilirler ve sürekli kendilerini umutsuz hissedenler. Tükenmişlik sendromu kendiliğinden geçebilen bir rahatsızlık değildir. Uzun süre boyunca tedavi edilmesi gerekebilir. Gerekli önem verilmezse, depresyon, kalp rahatsızlığı ve diyabet gibi ciddi fiziksel veya psikolojik hastalıklara yol açabilir.

Tükenmişlik sendromu Dünya Sağlık Örgütü tarafından da uluslararası hastalık sınıfına dahil edilmiştir. Özellikle bireyin kaldırabileceği iş yoğunluğunun üzerinde bir tempo ile çalışan kişiler ve yoğun stres altındaki bireylerde görülen tükenmişlik sendromunda, bireyin kendini bu koşullar altında çalışmaya zorlaması sonucunda belirli bir evreden sonra düşüş başlar ve hastalık kendisini belli etmeye başlar.

1. Tükenmişlik Sendromunun Nedenleri Nelerdir?

Tükenmişlik sendromunun yaygın olarak görüldüğü insanlara bakıldığında hizmet sektöründe faaliyet gösterdiği, yoğun ve stresli bir iş temposu içerisinde yer aldığı görülmektedir. Bu nedenle yoğun bir iş hayatı ve stres, tükenmişlik sendromu nedenleri arasında ilk sırada sayılabilir. Sürekli olarak yüksek sorumluluk gerektiren hayati kararlar almak zorunda olan kişiler, iş yaşamında zamanla yarışan ve iş yetiştirme konusunda beklentilere maruz kalan, küçük detaylara büyük hassasiyet gösteren, titiz işlerde çalışan kişiler tükenmişlik sendromuna yakalanma konusunda diğer bireylere oranla daha yüksek risk altındadır. Fakat bu durumların hiçbiriyle bağdaştırılması olacak iş ve yaşam temposu içerisinde olan kişilerde de bu sendrom görülebilmektedir bunların haricinde hastalığın gelişmesinde bazı kişisel faktörler de rol oynayabilir istemediği durumlarda hayır diyebilmek de zorlanan, mükemmeliyetçi kişiliğe sahip olan ve iş konusunda gereğinden fazla fedakârlık yapmaya yatkın kişiler de bu hastalığa yakalanma olasılığı olan kişilerdir.

2. Tükenmişlik Sendromu Belirtileri Nelerdir?

Tükenmişlik sendromu yaşamakta olan kişilerin umutsuz, çaresizlik ve boşluğa düşmek gibi duyguları depresyondaki duygular ile benzerlik göstermektedir. Belirtilerinin çeşitliliği ve gizli sürece sahip olması nedeniyle tükenmişlik sendromunun tanınması oldukça zordur ve depresyon ve anksiyete ile karıştırılmasına sebep olabilir. Çoğu zaman depresyonu etkilenmiştir sendromu birlikte gelişebilir. Tükenmişlik sendromu yaşayan insan çevresine karşı ilgisiz Beşir, barış başarısızlık duygusunu yoğun bir şekilde hisseder. Bu bireyler içe döner ve aile ilişkilerinde bozulma, iş memnuniyetinde azalma, kendine olan saygısında düşüş, üretkenliğinde azalma, saldırganlığında artış, depresyon ve fiziksel belirtiler ortaya çıkabilir.

Tükenmişlik sendromunun belirtilerini şu şekilde sıralayabiliriz;

a) Duygusal Belirtiler

· Huzursuzluk

· Keyifsizlik

· Öz saygının kaybı

· Bıkkınlık hissi

· Sinirlilik hissi

· Değersizlik hissi

· Çevreye yabancılaşma

b) Fiziksel Belirtiler

· Kalp çarpıntısı

· Kabız olma

· Uyanmakta zorluk

· Uykuya dalmakta yaşanan zorluklar

· Enerji düşüklüğü

· Yorgun hissetme

· Sindirim sistemi problemleri

c) Zihinsel Belirtiler

· Dikkat eksikliği

· Unutkanlık artışı

· Başarısızlık

· Odaklanma problemi

· Dalgınlık

· Kalıplaşmış düşünce tarzı

3. Tükenmişlik Sendromunun Tanısı Nasıl Konur?

Tükenmişlik sendromu tanısını koyabilmek için öncelikle hastanın detaylı öyküsü alınmalıdır. Psikiyatri ve psikologlar tarafından yapılacak muayene ve görüşmeler sırasında sendromun varlığından şüphelenilen durumlarda tükenmişlik sendromu testi olarak da bilinen tükenmişlik ölçeği uygulanır. Duygusal tükenmişlik hissi, başarısızlık ve çevreye karşı duyarsızlaşma gibi konuları ölçen çeşitli sorulardan oluşan bu envanter, cevapların puanlarının toplanması ile test sonucunda belirli bir skor elde edilmesini sağlar ve elde edilen skor kişilerde tükenmişlik sendromunun bulunup bulunmadığını ve bulunuyorsa hangi düzeyde olduğunu bildirir. Bazı durumlarda tükenmişlik sendromu, depresyon veya diğer psikolojik hastalıklarla bir arada görülebilir. Bu nedenle detaylı psikolojik muayene yapılmasına gereken özen gösterilmelidir ve hastalığın tam olarak teşhis edilmesi ve tedavide başarı oranının arttırılabilmesi açısından bu durum büyük öneme sahiptir.

4. Tükenmişlik Sendromu En Çok Kimlerde Görülür?

Strese yatkın bir kişilik yapısına sahip olan kişilerde tükenmişlik sendromu daha sık görülebilir. Yüksek hayat standartları olan kişilerde, hayat beklentilerine ulaşamadıkları takdirde oluşan hayal kırıklığı önemli bir risk faktörüdür. Aynı zamanda yetersizlik hisleri olan kişilerde, mükemmeliyetçi kişiliklerde, her şeyi yapmaya çalışan katı görüşlere sahip takıntılı ve ayrıntıcı kişilerde ve fedakâr yapıda hayır demekte zorlanan kişilerde de tükenmişlik sendromu diğer kişilere oranla çok daha sık görülebilir. Araştırmalara göre insanlarla yüz yüze çalışmak durumunda kalan kişilerde tükenmişlik sendromu olasılığı diğer insanlara göre daha fazladır.

5. Tükenmişlik Sendromunun Tedavi Yöntemleri ve Başa Çıkma Yolları Nelerdir?

Tükenmişlik sendromu her ne kadar bireyin sosyal ve psikolojik yaşamını altüst etse de tedavisi kolay ve oldukça etkilidir. Sendromun ilerlemiştir düzeyine bağlı olarak hastalığın

tedavi süreçlerinde değişiklik görülüyor. Şiddetli olmayan durumlarda sendrom bireyin kendi kendine alacağı önlemler, iş yaşamında ve sosyal hayatında yapacağı düzenlemeler ile büyük ölçüde ortadan kaldırılabilir. Bunun sağlanabilmesi için mutlaka ruh sağlığına ilişkin muayenelerinin yapılmış olması gerekir. Bu görüşmeler esnasında sendromun ortaya çıkışında rol oynayan faktörler belirlenebilir ve tedavi sürecinde bu faktörlere yönelik önlemler alınması gerekir. Sendromun aşırı derecede şiddetli ve ilerlemiş olduğu, kişinin iş yaşantısında veya günlük hayatına devam edememesine neden olduğu durumlarda ise hekim tarafından önerildiği takdirde ilaç tedavisi gerekli olabilir.

Psikolojik tedavi sürecinde hastalığa yol açan etkenlere yönelik düzenlemelerin ardından bireyler kendilerine yeterli miktarda vakit ayırmaya, hobiler edinmeye ve bunları hayatının bir parçası haline getirmeye özen göstermelidir. İş hayatında kafasında büyüttüğü sorunlar var ise iş saatleri haricinde bu konuları kafasından uzaklaştırmayı, bir diğer deyişle işi işte bırakmayı denemelidir. Yeterli miktarda dinlenmek uyku düzenine gereken hassasiyeti göstermek ve dengeli beslenmek de tedavi sürecinde oldukça önemlidir. Ayrıca düzenli olarak spor yapmak da mutluluk hissi veren hormonların salgılanmasına neden olarak tükenmişlik sendromuyla mücadele sürecinde katkıda bulunur. Bu nedenle düzenli bir egzersiz planı belirlenerek buna sadık kalmak faydalı olacaktır. Tükenmişlik sendromu başlangıçta küçük önlemler ile kendi kendine iyileşebilir. Ancak bununla birlikte tedavi edilmediği takdirde ilerleyerek çok daha ciddi boyutlu sağlık sorunlarına yol açabilir. Bu nedenle bir bireyde tükenmişlik sendromu mevcut ise bu sendrom erken dönemde teşhis edilmeli ve bir an önce tedavi planının belirlenmesi çok büyük bir öneme sahiptir. Eğer siz de tükenmişlik sendromuna yakalandığını düşünüyorsanız bir sağlık kurumuna başvurarak alanında uzmanlaşmış bir psikiyatri ya da uzman psikologlardan yardım isteyebilirsiniz.

6. Tükenmişlik Sendromu ile Baş Etme Yolları

· Hayatınızın önceliklerini belirleyin. Örneğin önceliğimiz aile ise uzun süre çalışıp, yorgun eve gelmek, ailenize zaman ayırmamak bir süre sonra işe karşı kızgınlığa ve bıkkınlığı neden olabilir.

· Önem verdiğiniz etkinliklere mümkün olduğunca zaman ayırın. Her akşam ailenizle yemek yiyin onlarla zaman geçirerek asıl yapmak istediğiniz şeyi yapın.

· Tükenmişliğinizin nedenini belirleyin. Iş yoğunluğu, çalışma saatleri ve sosyal izolasyon bu tükenmişliğin başlıca sebepleri olabilir. Tükenmişliğin nedenini belirlemek atılması gereken ilk adımdır.

· Sorunun kaynağını belirledikten sonra probleminizi iş arkadaşlarınızla ve ailenizle paylaşın.

· Ailenizle ve arkadaşlarınızla vakit geçirin

· Hafta sonlarını dinlenmeye ayırın.

· Sağlıklı beslenin

· Spor yapın. Düzenli spor stresle başa çıkmayı kolaylaştırır.

· Akşamları yürüyüş yaptığınızda faydalarını hemen görürsünüz. Bir akşam yürüyüşünün ardından ertesi gün bedeninizde ve ruhsal durumunuzda iyileşme oluşur.

· Kendinizi başkalarıyla karşılaştırmayın.

· Daha sık mola verin.

· Sivil toplum kuruluşlarında gönüllü olarak çalışmak bu süreçte size yardımcı olabilir.

· Hayır demeyi öğrenin.

· Tükenmişlik hissettiğiniz zamanlarda yeni sorumlulukları almaktan kaçının.

· Bütün bunları hayatınıza entegre etmek tükenmişlik sendromu ile duygusal olarak başa çıkmakta size yardımcı olacaktır. Ancak tüm bunlara rağmen kendinizi tükenmiş hissediyorsanız bir terapistten yardım almayı düşünebilirsiniz