SOSYAL HAYATIN DEVELİ’DE FİZİKİ YAPIYA ETKİSİ-1

İlk bilinen adı olan Gabadonya’dır.Rumlar,Süryaniler ve Ermeniler Oğuz boylarından Develü cemaatine bağlı aşiretlerin buraya 11.Asrın sonlarına doğru buraya gelişlerine kadar yaşamışlardır.Özellikle Zamantı ırmağı havzasındaki Matasa/Madazı/ Yazıbaşı, Fraktin, Kiskos/Kikse/Yaylacık,gibi köyler; Merkezde ise Elbe / İlbe /Bahçebaşı,Elbis/Elbiz,Gereme gibi yer adları da. Türklerden önceki yerleşimin hatıralarını taşırlar.
Develü cemaati burada tutunduktan sonra buranın adı Develi olmuştur.
Develü Cemaati yerleşimde Yukarı Develi’yi; Rumlar Ayakostan’ı / Reşadiye’yi, Ermeniler ise Everek kısmını tercih etmiştir.Everek adı Develi Ermenilerinin asılları Van’ın Everek köyü / Gürpınar’dan Bizanslılar zamanında sürgün edilip Gabadonya’ya yerleşmişler ve buraya geldikleri yer olan Everek adını buraya vermişlerdir.Everek adı arşivlerde 16.asırda “Cenabi Everek “ olarak geçmeye başlar.
1850’lerde nahiye,1870 yılında ise Develi kaza olur. Yönetim yeri Yukarı Develi iken bu tarihlerden sonra Everek aktif duruma geçer.
Everek’in hızla gelişmesinde önce ekonomik faktörler etkili olmuştur. Arazinin düz oluşu ve tarıma elverişli olması ayrıca ilk yerleşim yerlerinin Çomaklı ile Zekerin Deresi arasında bulunması ve bol su bulunması bunda etkili olmuştur.Elbette yönetim yeri de Everek’e taşınınca sosyal ve kültürel hayat Rumlar,Ermeniler ve Türkler ile birlikte daha zenginleşmiştir.Ayrıca Su kaynaklarının bolluğu ve temiz hava da bu gelişmede etkili olmuştur.
Yukarı Develi tarihi boyunca genelde tarıma dayalı olarak geçinmiştir. Çok kıt gelen bilgilerden bazı ailelerin de mum ürettiklerini görüyoruz. Ancak Develi’de ilk Pazar Aşağı Everek’te kurulmuştur. Bu Pazarın adı:Yoğurt Pazarı’dır.Bunda ova köylerinden gelen köylülerin ürünlerini burada şimdilerde yaygın adıyla “Köy Pazarı” nda satmalarının da rolü olmalıdır.
İlk fiziki yapılar olarak böylece çarşılar oluşmaya başlamıştır. İlk pazar kazanın güney kısmında kurulunca ilk çarşı da “Aşağı Everek Çarşısı” burada kurulmuştur.
İlk Hükümet Konağı/Eski Saray Venk dediğimiz mahalde kurulunca çarşı ve dolayısıyla kazanın fiziki yapısının temelleri de burada atılmaya başlamıştır. İlk çarşı ve ilk imalathaneler da Kağnı sokakta kurulmuştur. Çoraphane bu bölgede; bezirhane ise İlbe’de kurulmuştur. Bu bölge su bölgesi olduğu için buraya “Mahalle-i Su kurulmuştur. Burada bugün yok olan manastır vardı. Bu manastır 19.asrın başında yıkılınca buraya Halasiye Medresesi inşa edilmiştir.1820.Aynı zamanda bugünkü Seyrani Hamamı, Zafer İlkokulu ile ilk Belediye binası, kadınlar hapishanesi Çarşı camii ile Camii Cedit yapılmıştır. Bu ilk cadde üzerindeki gösterişli evler genelde 1890 il 1896 tarihlerini taşır.Bu çarşı Ulu Camii’ye kadar devam eder.
Develi gelişmeye başlayınca Uzun Çarşı oluşmaya başlar. Özellikle bu bölgede yoğun olan Ermeniler demir,deri ve manifatura ile ayakkabıcılık ve terzilikte ilerlemeleri çarşıya bir canlılık getirmiştir.Ancak 1930’lardan sonra Cumhuriyet caddesi ve 1950’lerden sonra da Cumhuriyet Meydanı açılınca şehrin fiziki yapısı hızla değişime uğrar.Bu sefer Belediye binası,Kaymakamlık binası ,parti binaları ile Çarşı Camii,Belediye Gazinosu ve parkı, Şehir Kulübü vs.burayı şehrin merkezi yapar.Dükkanlar da burada sıralanmaya başlar.1965’lerde de
Elbiz bölgesinde Sanayi kuruldu.
b.Mahalleler
Yukarı Develi önce Kale içerisinde iken 1474’de bölge Osmanlılara geçtikten sonra yerleşim kale dışına çıkmıştır.Develi bugünkü şeklini Selçuklular döneminde almış ve bin yıla yaklaşan tarihinde zaman içerisinde önce Kopçulu ile Aşağı Mahalleleri varken zaman içerisinde Yedek,Güney Aşağı mahalleleri oluşmuştur.Halen de bu mahalleler fiziki bir çok özelliklerini kaybetmekle beraber varlıklarını sürdürmektedir.
16.Asır başlarında Develi, Everek ve Ayakostan üç ayrı küçük köy iken daha sonraları Everek’te Aşağı Fenese,Yukarı Fenese mahalleleri ile Aşağı Everek’te Teküşe, Kilise,Camii Kebir, Camii Cedit, Su ,Abdulbaki, İzmirli,Yeni Mahalle oluşmuştur. Bu mahallelerden Yeni Mahalle ile Tirem Mahallesi ile İbrahim Ağa Mahallesi 2O.asrın başlarında ortaya çıkmıştır. Bugünkü diğer oluşan mahalleler ise köylerden göç alan Develi’de 1970’ler sonrasıdır.
Bir Türk şehrinde;şehirlilik vasfı:Camiinde Cuma namazı kılınır,çarşısında ticaret yapılır olmalıdır.Bu bakımdan bir mahallenin oluşumunda önce camiler,çeşmeler,sonra da okullar başı çeker. Bu bakımdan Anadolu’daki 450 Ulu Camii’nin en eskilerinden olan Develi Ulu Camii/ Siva Sitti Hatun Camii (1282) çok önemlidir.Bu büyük camiinin yanındaki medrese ile yakınındaki Fahriye medresesi ve sıbyan okulu mahalleye adını veren Camiinin önemini gösterir.Yukarı Develi’de bu Ulu Camii’den sonra önemli bir camiimiz de Kara Beg /Kopçulu Camii’sidir.Öyle zannediyoruz ki bu Cami Dulkadir oğulları’ndan kalmadır.Daha sonra yakınında Kopçulu Medresesi de yapılacaktır.Üçüncü adı bilinen en eski cami ise Ayakostan’daki Hoca Hasan Camii’dir.Bu camiler 16.Asıra kadar adı bilinen en eski camilerdir.Yukarı Develi’de 20.Asrın ortalarına kadar birçok cami ve mescit yapılmıştır.Bunlar içerisinde en önemlileri İkiler Camii ile Köşkeroğlu camileridir.Bu cami yakınındaki Abut Tekkesi ile Şeyh Ümmi Zaviyeleri ve İkiler Camii bitişiğindeki mahalle Sıbyan Okulu da mahalleye şekil veren yapılar olmuştur.Ayrıca Tekke camii ile yanındaki Rufai tekkesi de mahalleye şekil veren yapılardır.
Everek kısmının bilinen en eski Camii Ulu Camii’dir.Bu camiinin aslı 17.Asırda yapılmış olmalıdır.1717’lerde Develi’de olan depremle bu camii yıkılmış daha sonra da Zileli Bay Ali ile eşi tarafından genişletilerek tamir ettirilmiştir.Yakına yaptırılan Sıbyan okulu önemlidir.Hele bitişiğine ünlü alimlerimizden Develi-zade Ali Rıza Efendi’nin 1904’lerde yaptırdığı sanatlı ve kitabeli çeşme mahalle için önemlidir.
Bunlardan başka Camii Cedit ve İzmirli Mescitleri de mahalleye ad veren dini yapılardır.
Develi’de batılı manada ilk açılan Okul Develi-zade Ahmet Ağa’nın Konağı’nda1885’te açılmıştır.Everek’te ise önce Dumlupınar daha sonra da Zafer İlk okulları yapılmıtır.Bu okulları 18 ‘de Rüştiye,1911’de de hemen yanına Merkez Nümune Mektebi yapılmış ve bunu eski bir ruhban okulu olan İstiklal İlkokulu 1928’de eğitime hizmet vermeye devam etmişlerdir.Uzun yıllar Develi Selçuk ,İstiklal,Merkez ve Dumlupınar ilkokulları Develi eğitimine çok hizmet vermişlerdir.
Develi’de önemli geçim kaynaklarından biri de taşımacılıktır.Develi ayrıca tarımla geçinen bir bölge olması dolayısıyla değişik hayvan sayısı çoktur..Bu bakımdan özellikle Develi’ye gelen insanların da ulaşımda ve ticarette kullandıkları hayvanların bakımı,istirahatı ve korunması için değişik hanlar yapılmıştır.Değişen sosyal hayata göre bu hanların hepsi de yıkılmıştır ki bunlardan Sipahioğlu Hanı, Kattaşın Hanı, Leblebicilerin Hanı,Nalbant Hoca Hanı, ve Okuturun Hanı çok meşhurdu.
Develi’de genelde camiler etrafında gelişen mahalleler in bir de mezarlıkları oluşmuştur.Aygösten, İlbe ,Fenese, Taşlık,Tirem, Harman mahallesi mezarlıkları ile yukarı Develi’de Ağalar Mezarlığı ile Yedek Mahallesi Mezarlığı önemlidir.Develi’de tespit edebildiğimiz en eski mezarlık kitabesi 1606 tarihlidir.Son yapılan mezarlık ise Kızık Yolu üzerinde yapılan mezarlıktır.
Mezarlıklar mahallelerin kuruluşunda uzaklarındadır.Ancak kazanın gelişimine bağlı olarak bugün çoğu kazanın merkezinde kalmışlardır.
Devamı haftaya
Not.Tüm okuyucularımızın mübarek Kurban Bayramını kutlar,Yüce Mevlâ’dan hayırlar niyaz ederiz.