Bazı Kelime ve Deyimler

Duygu ve düşüncelerimizi anlatmada kelimelerin büyük bir rolü vardır.TDK’nun çıkardığı sözlükteki kelime sayısı 115 bini geçmiştir.Daha bu sözlüğe girmeyen arkaik ve mahalli kelimeler hariç. Bunlar da zaman içerisinde bu sözlükte yerini aldıkça inanıyoruz ki Türkçenin kelime hazinesinin zenginliği göz kamaştıracaktır.
Develi insanı yüzyıllardır, Ortodoks Türkler ve Ermenilerle beraber yakın zamana kadar huzur içerisinde yaşayarak ortak bir kültür oluşturmuşlardır. Tehcir sonrası Develi’de Ermeni nüfusu giderek azalmış ve kalanlar da 1960’larda Develi’den ayrılmışlardır.Ortodoks Türkler ise Lozan Antlaşması gereği, Yunanistan’la yapılan nüfus mübadelesi sonucu önce 1924, daha sonra da kalanlar 1932’de Yunanistan’a göçmüşlerdir. Bu sebeple Develi ağzı bu ortak kültürün zenginliğinden faydalanarak zenginleşmiştir. Gerçi tam bir Develi Ağzı Sözlüğü ortaya konulamamış ve ağzımızdaki Ermenice ve Ortodoks Türkler/ Rumlardan gelen kelimeler belirlenmemiş olsa da bu bir gerçektir.
Develi ağzı ve kelime hazinesi üzerinde tespit edemediklerimizin dışında, mezuniyet tezi olarak,: Kadir Özdamarlar (1972),Yasin Özdil (1972), İbrahim Öztürk (?); Yüksek Lisans olarak da Kamile Güner Ünal (1987) ve Ayten Atay(1993) çalışmışlardır.Ne yazık ki bu olumlu çalışmalar kitaplaşmadığı için fakültelerin kütüphanelerinde değerlendirilmelerini bekliyorlar.Bu lisans ve yüksek lisans çalışmalarında hem Develi sözlüğü ve yine Develi ve köylerinden derlenen hikaye,masal,ağıt,tekerleme ve bilmece gibi Anonim Halk Edebiyatı ürünleri üzerinde bu kelimelerin hangi anlamlarda kullanıldıkları da açıklanmıştır.Böylece Develi kelime hazinesine büyük ışık tutmuşlardır.Şahsen mezuniyet tezi olarak hazırladığım “Develi Ağzı” adlı çalışmamda, Türk Dili için altın değerinde olan “Türkiye’de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi” İstanbul 1947,adlı TDK’nun yayınından faydalanmış ve 1500’e yakın kelime tespit etmiştim.Ahmet Gürlek’in “Memleketim Develi” adlı kitabında kullandığı Develi Ağzı Kelimeler başlığındaki kullandığı bölüm bizim tezimizin bir kısmıdır.
Develi ağzında öyle kelimeler vardır ki öz Türkçedir. Bazı kelimeler de sadece Develi ile çok az yerde kullanılmaktadır. Bu kelimelerden bağ ve bahçe işlerini, insanlarımızı ve davranış biçimlerini, kullanılan eşyaları ele alan elli kelimeyi değerlendirmeye aldığımızda görüyoruz ki Develi insanı çok konuşanı,zayıf ve ahlaksız insanı sevmiyor.Uzun zamandır hayatını tarımla geçirdiği de ortaya çıkıyor.
ağızlağa:Bahçe hayatında düğer karıklara su geçmemesi için yapılan bent
andal:Maşala,andal gibi Rumca bir kelime olmalıdır.Bağ,bahçe ve bostanlarda sebze ekmek için ayrılan küçük parçalar
andavallı:Aptal,kaba,kültürsüz.
bark:Ev.
bartana:Ermeni mezarlığı
cötdürük:Zayıf ama olduğundan büyük gözükme çabalarında olanlar.
curlamak:Oyunu bozmak.
çimmek.Yıkanmak.
çövdürmek:Akıtmak
dek durmak:Dengeli ve kimseyi rahatsız etmeden durmak.
dımışkı.Kahve tepsisi
firtik.Küçük sabun.
fosurdak:Nefes darlığı çeken;hafif, olgun davranmayan
gostak:Hanımlar için öylenen kabararak ve kendine güvenerek yürümek
götçek:Minder
götnük:Lafına güvenilmeyen, bilgiççe konuşan.
gunlamak:Hayvanların doğurması.
gus:Çok çok.
hedirgeç:Ocak üzerine konan demir alet.
hınaza: Tencerelerin düşmemesi için tandırların üzerine konan t vari bir demir alet.
itoş.İt gibi anlamında bir hakaret sözü.
kabartlama:Kırlet,yastık.
karnıyarık:Gübre taşımaya yarar,kıldan örme bir heybe çeşidi.
keleş :Düzgün,iyi,hoş.
keş : Gece
kuskun.At ve eşeklerde kürtün ve semerin ileri ve geri gitmemesi için yapılan bir koşum.
langırdak:Boş ve anlamsız konuşmak
maslak:Taklitçi.neşeli.
mitil:Kalın yorgan,
mortuşmak:Yüzünü eğerek oturmak.
poşu:Kış günlerinde ve fırtınalı havalarda hayvanlar üzerinde bulunan insanların başlarına giydikleri giysi.
pöç:Kuyruk sokumu
pottuk:Kaynatılmış kırmızı pancar.
pörtlek :Taşmak,dışarı çıkmak.
sakı:Ceket.
sayru:Hasta.
sindik.Tandır hava deliği.
soyka:Öldükten sonra ölünün üzerinden çıkarılan elbise
sucukmak:Suçlanmak ve sesini çıkarmamak
sumsuk:Yumruk
susün:Boyun
şikir:Yüz hatları.
şoy:Kaynamış mantının köpüklü suyu.
tabla:Geniş ağızlı inşaat küreği.
ut:Haya,utanma.
utlanmak:Utanmak.
ülevez.:Zayıf.
üzlük:Küçük çömlek,mec.kasa.
yalloş.Açgözlü,çok yiyen.
yenicek:Vakarlı davranmayan.
Zot:Aniden, lüzumsuz
Uzun süreli insan ilişkilerini ve hayat tecrübelerini ortaya koyan,halkın felsefesi ile halk hikmetlerini gösteren atasözlerinin de önemi büyüktür.Develi’den derlenen atasözleri de yaşanmış ve kazanılan tecrübelerin neticesinde işlenerek ortaya çıkmıştır.İşte bunlardan manzum biçimde ortaya çıkanlar:
1.Asıl azmaz
Bal kokmaz
Kokarsa yağ kokar
Aslı ayrandır

2.Yaşıt yârenden
Bozkurt ününden
Aslan yatağından
Ayı kömünden belli olur

3. Katranı kaynatsan olur mu şeker
Cinsi bozuk cinsine çeker
Bu manzum atasözleri dışında nesir halinde olar da vardır:
Alışmamış gö.te kuskun durmaz:Yakışmama, düzensizlik.
Yar uçtuğu gün tozar:
Fikirlerimizin süsü ve sohbetlerimizin de tuzu biberi olan deyimlerimiz vardır. Halkın içinden kopup gelen canlı ruhlu manevi hazinelerdir. Özellikle konuşmalara açıklık getiren uzun lâfı kısaltarak konuyu özetler ve anlatımı güçlendirmeye yararlar. Türkçenin yalnızca güzelliğini değil, zenginliğini ve anlatım gücünü de ortaya koyarlar. Develi ağzında bazı kullanılan deyimler vardır ki nadirdir ve çok yerde kullanılmazlar, Develi’ye özgüdürler. Bunlardan bazıları şunlardır:
Aklında keser kaçığı var: Dengesiz ve gerçekle ilgisi olmayan kişiler.
Cart, curt etmek:Kandırmaya veya atlatmaya dayalı boş sözler söylemek.
Çenenin yayı çekilmek:Her şeye karışan ve boş konuşan insanlara söylenen “konuşamaz ol” anlamında bir deyimdir.
Çöpten herif, çaputtan avrat :Karar alamayan,i ş bitiremeyen, kimliksiz eşler.
Gözüne keş inmek:Kör olmak
Kozunu oynamak:Elindeki son imkanı kullanmak.
Osturuğu cinli : Çıtırık,lüzumundan fazla kızan,tepki veren kişiler.
Soykası çıkmak : Ölmek.
Şakını ayırmak: Kadınların tertipli ve edepli oturmamaları üzerine söylenen deyim.
Ne tablada ne karnıyarıkta durmak:Aşırı haraketli,davranışları dengeli olmayan;pislik.
Bu yazımızda Develi ağzında kullanılan 50 kelime, 5 atasözü ve 10 deyim kullandık. Zaman zaman beddua,zaman zaman da argo söyleyişlerden yararlanılan bu kelime hazinelerimiz bize Develi insanın ruh dünyası ve davranışlarını ve hayata bakış açılarını göstermektedir.İnanıyoruz ki ilerde mükemmel bir Develi Sözlüğü ortaya çıkarılırsa konu daha da aydınlanacaktır.