FAZLA ÇALIŞMA SÜRESİ NE KADARDIR?

Av. Derya Başak MEDENİ

Değerli okurlarım, bu yazımızda, çalışma hayatında en çok merak edilen konulardan biri olan fazla çalışma konusuna kısaca değinip haftalık çalışma süresinin ve ücretinin ne kadar olduğuna, kimlere ve hangi işlerde fazla çalışma yaptırılamadığına açıklık getireceğiz. İnternet üzerinden en fazla sorgulanan hususlar: Her işçi fazla mesai yapabilir mi? Fazla mesai ücreti ne kadardır?
Fazla çalışma, 4857 sayılı İş Kanunu’nda ‘haftalık 45 saati aşan çalışmalar’ olarak tanımlanmıştır(İşk. m. 41/1). Tanımdan da anlaşılacağı gibi fazla çalışmanın hesabında günlük değil haftalık çalışma süresi dikkate alınacaktır. Ayrıca Yargıtay birçok kararında günlük çalışma süresi eğer herhangi bir sebeple sınırlandırılmışsa, haftalık çalışma süresi tamamlanmamış olsa bile, günlük azami çalışma süresinin aşılmış olmasını fazla çalışma olarak kabul etmiştir. ‘…işçilerin gece çalışmaları günde yedi buçuk saati geçemez (m.69/3). Bu hal de günlük çalışmanın, dolayısıyla fazla çalışmanın bir sınırını oluşturur. Gece çalışmaları yönünden haftalık 45 saat olan yasal çalışma sınırı aşılmamış olsa da günde 7.5 saati aşan çalışmalar için fazla çalışma ücreti ödenmelidir. Dairemizin kararı bu yöndedir (Yargıtay 9.HD. 23.6.2009 gün 2007/ 40862 E, 2009/ 17766 K).’ Günlük çalışma süresinin sınırlandırıldığı diğer durum da kadın işçilerin, çocuklarının bir yaşına gelinceye kadar günlük çalışma sürelerinin 7,5 saatin üzerinde olamamasıdır. 7,5 saatin üzerindeki çalışma fazla çalışma olarak kabul edilmektedir. Söz konusu sınırlandırılmaların amacı çalışmaların fazla çalışma olarak kabul edilmesi değil tamamen işçilerin sağlık bakımından korunmak istenmesidir.
Haftalık 45 saatlik çalışma süresi azami süre sınırıdır. İşçi ve işveren tarafları aralarında bir sözleşme yaparak haftalık çalışma süresini kısaltabilirler, ancak arttıramazlar. Fazla çalışma süresinin hesabında dikkat edilmesi gereken şey kanunda belirlenen haftalık çalışma süresinin aşılıp aşılmadığıdır. Bir örnek verecek olursak, haftalık 40 saat çalışan bir işçinin o hafta içinde 40 saat değil de 55 saat çalıştığını düşünelim. Bu işçinin 45 saate kadar olan 5 saatlik çalışması fazla çalışma değil fazla sürelerle çalışmadır. Zira kanundaki haftalık azami çalışma süresi 45 saat olarak belirlenmiştir. Dolayısıyla işçinin 45 saatlik çalışmasının üzerine eklenen 10 saatlik çalışma süresi onun fazla çalışma(fazla mesaisi) olarak kabul edilecektir. İşçi 5 saatlik fazla sürelerle, 10 saatlik de fazla çalışma yapmış olacaktır. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın tespiti önemlidir, zira ücretlendirme farklılık gösterir. Fazla sürelerle çalışmanın karşılığı yüzde yirmi beş zamlı ücretken, fazla çalışmanın karşılığı ise yüzde elli zamlı ücrettir. Her iki halde de ücret işçinin çıplak ücreti üzerinden hesaplanır. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma halinde ücret konusu İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma Ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nde düzenlenmiştir. Yönetmeliğin 4. maddesinde, ‘Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.’ denilmiştir.
Bir Yılda En Fazla Ne Kadar Süre Fazla Çalışma Yapılabilir?
İşçi bir yılda en fazla 270 saat fazla çalışma yapabilir. Zira Kanunda “toplam mesai süresinin yılda 270 saatten fazla olamaz” hükmü yer alır. 270 saatlik süreyi aşan çalışmalarda işveren işçisine fazla çalışma ücreti öder. Bu ücret de günlük ücretin yüzde elli zamlı halidir.

Peki, fazla çalışma yapılamayacak işler nelerdir ve fazla çalıştırılamayacak işçiler kimlerdir? Öncelikle fazla çalışma yapılamayacak işler nelerdir, onlardan bahsedelim. Bunlardan birincisi, sağlık kurulları bakımından günde 7,5 saat ya da daha az çalışılması gereken işlerdir. 2013 tarihli ‘Sağlık Kurulları Bakımından Günde Azami Yedi Buçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik’te 4. ve 5. maddelerinde söz konusu işler düzenlenmiştir. Bu işlerde günlük azami çalışma süresi belirlenmiş ve fazla çalışma da yasaklanmıştır.
İkincisi ise ‘gece’ olarak kabul edilen zamanda yapılan işlerdir. Gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz. (İşk. m. 41/6, Yönetmelik m. 7) Buradaki yasak gece işi sayılan işler içindir. Örneğin gündüz işi yapan bir işçinin işinin fazla çalışma süresinin geceye( saat 20.00’dan sonra) denk gelmesi bu yasak kapsamında değildir.
Fazla çalışmanın yapılamayacağı üçüncü durum ise, maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yeraltında ve su altında yapılarında fazla çalışma yaptırılamamasıdır.
Hangi işçilere fazla çalışma yaptırılamaz? İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma Ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 8. Maddesinde sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. Aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
a) 18 yaşını doldurmamış işçiler,
b) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
c) İş Kanununun 88 inci maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
d) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler.
Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz. Ayrıca Kanunda sayılan zorunlu nedenler ve olağanüstü haller söz konusu olmadıkça, yeraltında maden işlerinde çalışan işçilere de fazla çalışma yaptırılamaz.
KAYNAKÇA
Akyiğit, Ercan, İş Hukuku, Seçkin Yayınları, 13. Basım, Ankara 2021.
Çelik, Nuri, İş Hukuku Dersleri, Beta Yayınları, Yenilenmiş 34. Bası.
Ekmekçi,Ömer/Yiğit, Esra, Bireysel İş Hukuku Dersleri, On İki Levha Yayınları 3. Baskı, İstanbul 2021.
Kenan Tunçomağ-Tankut Centel, İş Hukukunun Esasları, Beta, İstanbul, 6. Bası, Nisan 2013
Mollamahmutoğlu, Hamdi/Astarlı, Muhittin/Baysal, Ulaş, İş Hukuku Ders Kitabı ,Cilt 1, Güncellenmiş 5. Baskı, Ankara 2021.
Sümer,Haluk Hadi; İş Hukuku, Ankara 2016.
Süzek, Sarper, İşyerinin Devri Ve Hukuki Sonuçları , Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt: 15, Özel S., 2013