DEVELİ ÜZERİNE NOTLAR

Yrd. Doç. Dr. Kadir Özdamarlar

Develi tarihi üzerine önemli gördüğüm konularda yıllar içerisinde elde ettiğim kırık dökük notları bu sütunda sizlerle paylaşmaktayım. Geçenlerde not defterim arasında yine bazı önemli notların kayıtlı olduğunu gördüm. Onları sizlerle paylaşmak isterim.
Develi’de Ermeni olayları üzerinde Mehmet Özdemir’in, Cenani Gürbüz’ün ve Dr.Zübeyr Kars’ın müstakil çalışmaları ile S. Burhanettin Akbaş’ın ve Abdullah Ayata’nın romanları da son derece önemlidir. Develi’de Ermeni olayları içerisinde Ermenilerin ayaklanma çalışmaları hakkındaki ayrıntı bilgiler ile Ermeni cemiyetlerinin çalışmaları bomba yapımı dışında yeterli değildir.
Notlarımız arasında şu kısa bilgiler vardır:
Develi’de Ermeni olaylarını hızlandıran iki önemli Ermeni Cemiyeti vardır. Bunlar Hıncak ve Taşnak Cemiyetleridir. Bunları biliyoruz ama Ermeni cemaatı ve öğrencileri arasındaki çalışmalar hakkında bilgiler çok sınırlıdır. Kaldı ki Anadolu’daki Ermeni isyanlarının en önemli kışkırtıcıları bu iki cemiyettir.
Yine bir üçüncü unsur ise bu siyasi çalışmaların gerekli yerlere ulaştırılmasında kullanılan gazete, dergi, mecmua bibi basın çalışmaları ile okullarda bu amaçla yapılan sosyal faaliyetlerdir. Biliyoruz ki Ermeni mekteplerinde kimisi Amerika ile yakın teması olan öğretmenler de vardır.
Bunların çalışmaları hakkında da maalesef bir detaylı bilgi gelmemektedir. Ulaşabildiğimiz bilgilere göre Develi’de ilk Ermeni İsyanı, Develi daha kaza olmadan, nahiye halinde iken 1867 yılında olmuştur. Büyük ölçekli bir isyan olmalı ki 500’e yakın kişi Merzifon taraflarına göçürülmüş, oradan da alevi vatandaşlar Develi’ye getirilmiştir. Bunlar da Merzifon’a göçürülen Ermeni evlerine yerleştirilmiştir. Bunlara da Evciler, oturdukları mahalleye de Evciler Mahallesi denmiştir. Nitekim Develi’de Ermeni’lerin yaptığı bombalardan biri patlayınca jandarmaya haber veren, bir Ermeni fırınında çırak olan Yusuf Bakırbilek’tir
Yine başka bir Ermeni isyanında failler, Ankara’da kurulan bir mahkemede yargılanmışlardır.
Ankara’da yargılanların listesini Akbaş’ın “Hey Andon “ adlı romanında görüyoruz. Bunlardan 48 kişi arasında, Develi’liler de vardır.Yargılananlar ve aldıkları hükümler şunlardır:
1.Vartuk Oğlu Gabril, 20 yaşında, Kunduracı.15 yıllık kalebentlik cezası.
2. Serpik Kadın, 26 yaşında, 7 yıl kalebentli cezası.
3.Sinan oğlu Arşak, Artin oğlu, 21 yaşında,delil yetersizliğinden berât.
4.Dabi oğlu Arakil,13 yaşında, Everek Ermeni Mektebi öğrencisi, berât
5.Kazaros oğlu Kirkor, berât
6.Bıçakcı oğlu Civan, berât
7.Kel Artin oğlu Karabet, Berât,
Görüldüğü gibi olayların gerçeğini öğrenmek ve tarihe not düşmek adına çok çalışmak gerekmektedir.
Develi’de Ermeni isyanının en önemli bir yanı Türkleri bir bayram sabah toplu öldürmek için bomba ve jeneratör yapımıdır.
Yapılan bombaları da şartların müsait olduğu zamana kadar Maşatlıkta (Ermeni Mezarlığı) saklanmasıdır.
Bu konuda yeterli bilgiler vardır. Fakat zamanın kaymakamı iki Ermeni kaymakamdan sonra Develi’ye atanan bu olayın faillerini bulup çıkarmış ve failleri yargılanmış, kimisi serbest bırakılmış ve kimisi de idam edilmiştir.