YÜZ YIL ÖNCE DEVELİ’DE ERMENİLER

Yirminci yüzyılın başlarında Ankara Vilayeti; Ankara, Kırşehir, Kayseri, Yozgat ve Çorum sancaklarından oluşuyordu. Ankara ve Kayseri İstanbul Patrikliğine bağlı birer başpiskoposluk, Yozgat’ta ise Klikya Başrahipliğine bağlı bir piskoposluk merkezi bulunuyordu.
1914 Osmanlı nüfus sayımına göre 50 000 kadar Ermeninin Kayseri sancağında yaşadığı bilinmektedir. Ermeniler sancak merkezi Kayseri merkezde ve şehrin güneyi ile doğusunda yer alan kasaba ve köylerde yoğunlaşmışlardı.
Yine aynı yüzyılın başlarında 50 000 nüfuslu Kayseri şehrinin üçte biri Ermeni nüfusuydu. Gregoryen Ermenilerin üç kilisesi vardı. Şehrin merkezindeki Surp Sarkis Kilisesi, Kiçikapı’daki Surp Asdvadzadzin Kilisesi ve Caferbey Mahallesindeki Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi.
Ermenilerin yoğunlaştığı Kayseri sancağındaki bir önemli yer de Develi kazası ve civarındaki köylerdi. Develi, Kayseri’nin güneyinde ve 45 km.uzaklıktaydı. 1914 Osmanlı Nüfus Sayımına göre kazadaki Ermeni nüfusu 400 kadarı Protestan olmak üzere 16 000’den fazlaydı. Kaza merkezi Everek ve Fenese adlı birbirine yakın iki mahalleden oluşmuştu. Yakınlarında bir kilisesi ve Garabedyan adlı okulu olan İlibe köyüyle birlikte burada yaşayan Ermenilerin sayısı 8000’i geçiyordu.
Surp Toros Kilisesi’nin yer aldığı Everek’te kız ve erkek öğrencilerin öğrenim gördüğü Rubinyan Mektebi ve bir Protestan Okulu bulunuyordu. Fenese’de ise Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin ve kız ve erkek öğrencilerin öğrenim gördüğü Mesropyan Mektebi vardı.
Her ailenin meyve bahçesi ve bağının olduğu kasabada şarapçılık ve ipekböcekçiliği de çok yayğındı.Ermeniler ipekli dokuma, halıcılık, çömlekçilik, dericilik, kuyumculuk, ayakbabıcılık, fırıncılık, marangozluk, demircilik gibi zanaatlarda ileriydiler.
Develi’nin 8 km. kadar kuzeyindeki Çomaklı Köyü’nde 1700 kadar Ermeni yaşıyordu. Halkı tarımın yanı sıra zanaatçılıkla da uğraşan köyün yukarı mahallesinde Surp Toros Kilisesi’yle Margosyan Mektebi, Aşağı Mahallesi’nde ise Surp Hagop ve Surp Kiirkor Lusavoriç Kilisesi ile Torkomyan Mektebi vardı. Köyde Katoliklerinde bir kilisesi bulunuyordu. Çomaklı’nın birkaç km. doğusunda, Surp Toros Kilisesi ve Istepanyan Mektebi’nin yer aldığı Türkçe konuşan 1000 kadar Ermeninin yaşadığı İncesu köyüne ulaşılmaktadır. Bu köyün doğusunda yeralan Surp Asdvadzadzin Kilisesi ve Sarkisyan Mektebinin bulunduğu Cücün Köyünde yaşayan 1000 kadar Ermeni de Türkçe konuşuyorlardı.
Everek-Fenese’nin güneybatısında Surp Asdvadzadzin Kilisesi ile Sımpadyan Mektebi’nin bulunduğu Karacaören Köyünde 250 kadar Ermeni yaşıyordu. Surp Kilisesi ve bir okulun bulunduğu Musahacılı’nın Ermeni nüfusu ise hemen güneyindeki İlyaslı Köyü ile birlikte 170 civarındaydı. Kasabanın güneyinde Surp Asdvadzadzin Kilisesi ile Harutyunyan Mektebi’nin bulunduğu Taşhan’da 750, Surp Asdvadzadzin Kilisesi ile Aslanyan Mektebi’nin bulunduğu Sazak’ta 400 Ermeni yaşıyordu. Develi’nin 10 km. güneydoğusunda Surp Hagop Kilisesi iile Hovhannesyan Mektebi’nin bulunduğu Gömedi’de ise 250’den fazla Ermeni bulunuyordu.
Doğuda Tomarza kasabasında 4000’i aşkın Ermeni yaşıyordu. Surp Boğos-Bedros Kilisesi’nin bulunduğu kasabanın en büyük okulu erkek öğrencilerin devam ettiği Torkomyan Mektebi’ydi..Kasabanın dışındaki Surp Asdvadzadzin Manastırı’nda Surp Garebel ve Surp Haç şapelleri ve bir ruhban okulu bulunuyordu.